Doğu Anadolu’nun ilk yerleşik köy yaşantısının temelleri her ne kadar Kalkolitik Çağ ile atılmışsa da belirgin olarak ortaya çıkışı İlk Tunç Çağı ile birlikte olmuştur. Kura-Aras Kültürü olarak adlandırılan bu kültür mensupları bölgenin coğrafi şartlarına göre refleks geliştirmişlerdir. Kültür içerisinde yer değiştiren göçebeler olmasına rağmen ağırlıklı ekonomik model yerleşik yaşantı yönündedir. Ancak yaklaşık binyıl sürmesine rağmen Kura-Aras Kültürü yerleşmelerinin herhangi bir tahribat olmadan terk edildiği anlaşılmaktadır.

     Özellikle Van Gölü Havzası’nda bulunan Karagündüz, Dilkaya ve Van Kalesi isimli höyüklerden elde edilen veriler Kura-Aras Kültürü sonrasında cılız bir Erken Demir Çağı tabakasına kadar geçen süreçte bu yerleşme yerlerinin terk edildiğini ortaya çıkarmıştır. Orta Tunç Çağı’na tekabül eden bu ıssızlaşma Doğu Anadolu’da oldukça belirgindir. Aynı durum Aragats Ovası’nda da görülmesine rağmen burada yine de Orta Tunç Çağı’na tarihlenen tabakalara ulaşılmıştır. Özellikle Metsamor yerleşmesinde 4 m. ye yakın bir Orta Tunç Çağı tabakası bulunmaktadır. Bu tabakadan ele geçirilen keramikler Aras Boyalıları Kültürü keramik repertuarı ile uyumludur. Nahçıvan bölgesinde bulunan I. Ve II. Kültepe höyükleri ile Şahtahtı ve Kerki gibi nekropollerden elde edilen verilere göre ise İlk Tunç Çağı sonrası yaşamın kesintiye uğramadan devam ettiğini ortaya çıkarmıştır.

     Tüm bu bilgi ve bulgular sonrasında Türkiye bilim camiasında ilk kez Altan Çilingiroğlu ile gündeme gelen Van-Urmiye Boyalıları, sonrasında yapılan araştırmalar ile Aras Boyalıları ismini almış ve ait olduğu kültür ise genel bir kabul ile Aras Boyalıları Kültürü olarak adlandırılmıştır. Bu doğrultuda ortaya çıkan tablo İlk Tunç Çağı Kura-Aras Kültürü sonrasında aslında yeni bir kültürün ortaya çıktığıdır. Ancak kültürün Kafkas Dağları’nın güney eteklerinde başlamak üzere güneyde Kuzeybatı İran ve Muş Erzurum hattından doğuda Nahçıvan’ı kaplayan geniş yayılım alanı içinde sadece Anadolu paydaşındaki arazide kültüre ait yerleşim yerlerinin tespiti yapılamamıştır.

     Arkeolojik kazı yapılan anahtar yerleşmelerde ise kültüre ait keramikler tabakaya bağlı olmayan buluntulardır. 
Bu aşamadan sonra kültür için, yarı göçebe, göçebe, pastoral gruplar vb. tanımlamalar yapılmıştır. Bu tanımlamaların yapılması elde edilen arkeolojik verilerin tanımlanması üzerinden olacaktır. Göçebeliğe gerekçe olarak ise iklim değişikliği ile artan hayvan sürülerinin otlak sıkıntısı çekmesi dolayısıyla yüksek rakımlı yerlere çıkış gösterilmiştir. Aras ve Arpaçay Nehri ile bağlı kolları aracılığı ile tam bir depresyon alanına dönüşen kültürün yayılım coğrafyasının merkezinde bulunan Büyük ve küçük Ağrı Dağları zorlu geçitler coğrafyanın diğer aktörleridir. İşte bu zorlu coğrafyada tamamen bir yerleşik yaşamdan veya göçebelikten bahsetmek mümkün değildir. Bu doğrultuda 2016 yılında başlattığımız Aras Boyalıları Kültürü’ne yönelik yüzey araştırmaları sırasında 2017 yılında Iğdır ile Aşağı Erhacı Köyü sınırları içinde 865 rakımda kültüre ait bir yerleşim yerine ulaşılmıştır. Kültürün yayılım coğrafyasının Anadolu paydaşındaki bu ilk keşif ilk etapta sorun çözmüş gibi görünmüşse de önemli anahtar yerleşmelerin neden terk edildiğini hali hazırda açıklamış değildir. Bununla birlikte akıllara dikey tabakalanmanın terk edilip yatay yerleşme modelinin benimsenmiş olduğu fikri gelmektedir. Çok yoğun miktarda ele geçirilen monokrom Aras boyalılarının tamamı geometrik bezemelidir. Yerleşim yerinden geçen kanal duvarından tabaka takibi yapılamadığı için şimdilik Erhacı Yerleşmesi olarak adlandırmaktayız. Bölgede Orta Tunç Çağı öncesi veya sonrasına ait keramik verisine ulaşılamamıştır. 
     
     Bununla birlikte kültür içinde hem Transhümanist hem de Nomadik grupların aynı anda var olduğu düşünülürse bulunan yerleşim yerinin hangi grup tarafından kullanıldığı da şuan için net değildir. Ancak yazının hazırlanmasına sebep olan sempozyumun düzenleneceği tarihten önce aynı bölgede yapılacak yüzey araştırması ile yerleşim yerine bağlı nekropol alanı ve güvenlik gerekçeli savunma tesisinin tespiti yerleşmenin Transhümanist gruplara ait olduğunu ortaya çıkarmaya yetecektir. Keza Transhümanist gruplar bir yerleşim yerine bağlı kısmi göç yapan gruplar oldukları için sürekli gömü yapılan bir nekropol alanına sahip olmaktadırlar. Bununla birlikte bu yerleşim yerinin güvenliğini sağlayacak bir savunma tesisinse ve bu arkeolojik merkezler arasındaki irtibatı sağlayan bir yol ağı şebekesine sahiptirler. Transhümanistler bugünkü köy-yayla modelini karşılamaktadırlar. Köy içinde bulunan hayvancı gruplar kısa süreli göç yapmaktadırlar. Ancak tarımcı gruplar köy içinde sabit kalmaktadırlar. Dolayısıyla bugün köy sistemi içinde yaşayan ve yazları yaylaya çıkan gruplara göçebe denilemeyeceği gibi Aras Boyalıları Kültürü için de göçebe terminolojisinin terk edilmesi gerekmektedir. Ancak Nomadik gruplar ise sürekli yer değiştirmektedirler. Tuzluca ilçesi Çiçekli Köyü sınırları içinde ekip üyelerimiz çok net bir şekilde Nomadik kamp yeri tespit etmiştir. Bu kez büyük hayvan sürüleri için tasarlanan bir savunma tesisi, (ki önceden kale olarak tanımlanmıştır), bir gölet, gölet ile savunma tesisi ararsıdaki yol ağı ile tek bir adet kromlek mezar bu kamp yerinin arkeolojik tespitleridir. 
Bu çalışma ile yeni bilgi ve buluntular ışığında Orta Tunç Çağı Aras Boyalı Kültürü’nün ekonomik tercih merkezli yerleşim stratejisi ve tipoloji üzerine değerlendirme yapılacak, Issızlaşmaya yeni bir bakış açısı getirilecek, transhümanist ve nomadik kavramları ışığında kültürün yaşam karekteri değerlendirilecektir.